الوان_الله

مقدّمه

مدّتی است که در برخی از سایت های معلوم الحال اینترنتی، مطلبی به عنوان «شصت مورد از دشواری ها و تناقضات قرآن» به چشم می خورد. عدّه ای نیز ـ به شکل سازمان یافته ـ، این مطلب را به طور انبوه به ایمیل کاربران ایرانی ارسال می کنند. شبکه های ماهواره ای خاصّی نیز در جهت تضعیف ایمان و باور مسلمانان، به شبهه پراکنی در این باره مشغولند. و هر ساله، با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان که بهار قرآن است، موج جدیدی برای نشر این اکاذیب و توهّمات ایجاد می شود.
آنها شبهاتی را نشر می دهند که بارها، توسّط علما و قرآن پژوهان مورد بررسی قرار گرفته اند. برخی از این شبهات بسیار سطحی و نشان از کم اطّلاعی طرّاحان آن نسبت به قرآن و علوم قرآنی می باشد. برخی دیگر نیز تهمت های ناروایی بیش نیست که قرآن از آن پیراسته است. غالب این شبهات نیز ترجمه ایست از سایت های عرب زبان، و متعلّق به برخی از گروه های مسیحی تندرو. منشا این شبهات افکار مستشرقانی است که می خواهند قرآن را تا حدّ کتب تحریف شده خود (کتب یهود و مسیحیّت) پایین آورند.

عدم تناقض و اختلاف در قرآن

خداوند در سوره شوری به پیامبر اکرم(ص) می گوید: «اوحَینا إلیک القرآناً عربیاً : ما قرآنى فصیح و گویا را بر تو وحى کردیم ». در سوره نجم نیز گفته است که آنچه پیامبر به مردم       می گوید مطابق وحی الهی است، نه از روی هوا و هوس، «وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى‏، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى». به عبارتی، پیامبر اسلام(ص) تنها مامور ابلاغ فرمان الهی بوده و حقّ تصرّف در آن را نداشته است. ایشان نه حقّ تصرّف در آیات الاهی را داشته است و نه می توانسته قصد چنین کاری کند. خداوند در سوره حاقّه با لحن تهدید آمیزی در مورد پیامبر اسلام(ص) می گوید: «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ»: و اگر برخى سخنان را به ما ـ به دروغ ـ نسبت مى‏داد، حتماً با قدرت او را گرفتار مى‏ساختيم، سپس رگ قلبش را مسلماً قطع مى‏كرديم.
از این آیات آشکار می گردد که قرآن وحی الهی است و پیامبر اسلام(ص) نقشی جز ابلاغ نداشته است. همین مطلب سبب شده تا در قرآن هیچ گونه اختلاف و تناقضی راه نیابد، و کتابی باشد عاری از هرگونه باطل و کجی. خداوند خود به این ویژگی قرآن در سوره زمر اشاره کرده است و می گوید: این کتاب « قرآناً عربیاً غَیرَ ذی عِوَجٍ : قرآنی است فصیح و خالی از هرگونه کجی و نادرستی».و « لایأتیهِ الباطِلُ مِن بَینِ یَدَیه و لا مِن خَلفِهِ : هیچ گونه باطلى، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمى آید».
این در حالی است که اگر قرآن توسط بشر آورده می شد، عاری از اختلاف و تناقض نبود. چون انسان ها در طول زندگی در حال تکامل فکری هستند و افکارشان در معرض تغییر و تبدیل است. مگر امکان دارد افکار شخصی در طول بیش از 20 سال دچار تغییر و تحوّل نگردد. و سخنان او در طی این سالها عاری از اشتباه و تناقض باشد.
بنابراین ما هنگامی که در قرآن تدبّر می کنیم و آیات آن را عاری از اختلاف و تناقض می یابیم. همین نشان از اینست که قرآن وحی الهی می باشد. خداوند به این استدلال در سوره نساء اشاره کرده است و می فرماید: « أفلایَتَدَبَّرون القرآنَ وَ لو کان مِن عِندِ غَیر اللهِ لوَجَدوا فیهِ اختلافاً کثیراً : آیا در (معانی) قرآن نمی اندیشید؟ اگر از جانب غیر خدا بود، قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند».
دو نکته در این آیه نهفته است:
1. اختلاف و تناقضی در قرآن کریم یافت نمی شود.
2. قرآن کریم، وحی الهی است.

در احادیث معصومین(ع) نیز به عدم اختلاف و باطل و کجی در قرآن اشاره شده است:
1- امیر المومنین(ع) فرمود: «عليكم بكتاب اللَّه! فإنّه الحبل المتين… لا يعوجّ فيقام، و لا يزيغ فيستعتب : بر شما باد به كتاب خدا، كه آن ريسمان محكم است …كج نمى‏شود تا آن را راست كنند، و از حق انحراف حاصل نمى‏كند تا از آن بخواهند كه به حق باز گردد».
2- امام سجّاد(ع) می فرماید: «…و ميزان قسط لا يحيف عن الحقّ لسانه، و نور هدى لا يطفأ عن الشاهدين برهانه :  قرآن ـ ترازوى درستى است كه زبانه ‏اش از حق منحرف نمى‏شود، و نور هدايتى است كه فروغ آن از چشم نگرندگان محو نمى‏گردد».
3- امام صادق(ع) فرمود: «هو قول اللَّه و تنزيله، و هو الكتاب العزيز الذي لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ، تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ : قرآن گفته خدا و فرستاده او است، و كتاب عزيزى است كه باطل از هيچ طرف به آن راه ندارد؛ نازل‏ شده‏اى است از سوى خداى حكيم حميد».

بنابراین، این کتاب شك و شبه ه‏اى در آن نيست و راهنماى پرهيزگاران است. (ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ‏)

پیشینه توهّم تناقض در قرآن

در عصر معصومان(ع)

از آنجا که هر پیامبری برای اثبات نبوّت خویش معجزه ای ارائه می کند، پیامبر اسلام(ص) نیز قرآن را به عنوان معجزه ای الهی ارائه کرد. معجزه ای که بر دلها اثر می گذاشت و اثر آن بر سران مشرکین مخفی نبود. از همان زمان بود که مخالفان ایشان سعی در مخفی کردن حقیقت و ابطال اثر آیات قرآن در قلوب مردم داشتند. امّا به سبب ناتوانی آنها و اقبال مردم به شنیدن آیات قرآن، سران مشرکین چاره ای ندیدند تا شنیدن قرآن را تحریم کرده و مردم و مسافران مکّه را از شنیدن آن منع کنند.
در این راستا، بخاطر ایجاد هراس و دور کردن مردم از پیامبر(ص)، به ایشان اتهاماتی زدند. آنها حضرت را مجنون، کاهن، شاعر، کاذب و افتراگو می خواندند. علاوه بر این، قرآن را اسطوره و افسانه می نامیدند.
در عصر امامان(ع) نیز، در پی گسترش و ترویج معارف قرآن، روند تهمت و دروغ نسبت به آن و تردید در وحیانی بودنش ادامه یافت. حتّی باعث بروز شبهاتی در دل برخی از افراد گشت. پاسخ ائمه(ع) و یارانشان به سوالاتی در مورد تناقضات قرآن، بیانگر مطرح بودن این موضوع در آن دوران است که به نمونه هایی اشاره می کنیم:
1-  در کتاب التوحید شیخ صدوق در باب «الرد على الثنوية و الزنادقة» نقل شده است که مردي محضر امیر المومنین(ع) آمد و عرض كرد: «إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ : من در کتاب الهی به شك افتاده ‌ام». وقتي حضرت از علّت آن پرسيد، گفت: «لِأَنِّي وَجَدْتُ الْكِتَابَ يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَكَيْفَ لَا أَشُكُّ فِيهِ: چون برخي آيات یکدیگر را تكذيب مي‌كنند، پس چگونه در آن شک نکنم». حضرت فرمود: «إِنَّ كِتَابَ اللَّهِ لَيُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَكِنَّكَ لَمْ تُرْزَقْ عَقْلًا تَنْتَفِعُ بِهِ؛ فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: آيات قرآن یکدیگر را تصدیق می کنند؛ نه تكذيب! ولی عقل تو به اندازه ای نیست که بتوانی از آن بهره مند شوی. پس آنچه را كه در آن شك كرده ای از كتاب خداى عزّوجلّ بياور. موارد شك خودت را بگو. (تا پاسخ گویم)، وي آیات زیادی را بیان کرد و شبهات را برشمرد و امام(ع) پاسخ لازم را داد. در این حدیث شبهات و آیات زیادی که موهم تناقض اند بیان شده اند.

این نمونه ایی هست که از مطرح بودن بحث «تناقض در قرآن» در عصر معصومان پرده بر می دارند. این شبهات نیز معمولا از سوی زنادقه مطرح می شده اند و پس از آن، برخی از مسلمانان بخاطر عدم آگاهی از پاسخ آنها، این شبهات را در نزد ائمه(ع) بازگو می کردند و جواب مناسبی دریافت می نمودند.

هدف از طرح تناقض در قرآن

ما مسلمانان معتقدیم که آئین اسلام، برترین و کامل ترین آئین الهی است. پیامبر اسلام(ص) نیز خاتم الانبیاء است و آخرین کتاب آسمانی را به عنوان معجزه الهی برای هدایت بشر آورده است. یکی از عواملی که سبب برتری دین مبین اسلام بر سایر ادیان شده است، سالم ماندن قرآن از تحریف و دستبرد بشر است. کتابی که هیچ بشری حتّی شخص پیامبر اسلام(ص) در معارف آن اعمال سلیقه نکرده است و همین امر، سبب شده تا این کتاب آسمانی از وجود اختلاف، تناقض، کجی و اباطیل در امان بماند.
باید توجّه داشت که مغرضان و کسانی هستند که می خواهند برتری اسلام و قرآن را انکار کنند. یکی از ترفندهای آنان برای رسیدن به این هدف، ایجاد تشکیک در اعجاز قرآن است.
آنها ادّعای وجود اختلاف و تناقض در قرآن را، برای رسیدن به همین هدف ـ یعنی انکار اعجاز قرآن ـ مطرح می کنند. علاوه براین، در جهت انکار اعجاز قرآن، شبهات دیگری ـ مثل: نبوغ پیامبر(ص)، اخذ قرآن از کتب يهود و مسيحيّت، تأثيرپذيري قرآن از فرهنگ زمانه و محیط اطراف، و مساله تجربه ديني ـ را نیز مطرح کرده اند که قرآن پژوهان به بررسی، نقد و ردّ آنها پرداخته اند.

علل و ریشه های پندار تناقض

آنچه از مسلّمات محسوب می شود اینست که وجود هرگونه اختلاف و تناقض در آیات قرآن کریم توّهمی بیش نیست. هر چند در نگاه ابتدایی که همراه با سطحی نگری و ظاهر بینی است؛ گویا ظواهر برخی از آیات با یکدیگر اختلاف دارند امّا این نوع اختلاف که سر منشاء آن وجود آیات «عامّ و خاصّ»، «ناسخ و منسوخ» و آیات «محکم و متشابه» است، به سلامت قرآن خدشه ای وارد نمی کند. لذا باید توجّه داشت که یکی از عوامل پندار اختلاف و تناقض در قرآن، عدم آشنایی افراد با مفاهیم و علوم قرآنی است. البته اسباب و عوامل دیگری نیز وجود دارند که پژوهشگران قرآنی به آن اشاره کرده اند.
آیت الله محمّد هادی معرفت و جلال الدین سیوطی به نقل از کتاب «البرهان فی علوم القرآن» زرکشی، اسباب و موجبات پندار تناقض را پنج مورد ذکر کرده اند. پژوهشگر ارجمند حسین طوسی نیز در پژوهشی تحت عنوان «بررسی شبهات تناقض در قرآن» از جهتی دیگر به بیان این مساله پرداخته، و به سه عامل دیگر اشاره کرده است.
بنابراین، موجبات گمان اختلاف آیات قرآن با یکدیگر، یا به عبارتی عوامل پندار اختلاف و تناقض در قرآن عبارتند از:
1.  بيان حالت هاى مختلف و تحوّلات يك موضوع، مثل آیاتی که مراحل خلقت انسان را بیان می کنند.
2.  اختلاف دو يا چند آيه در موضوع، مثل آیات سوال و عدم آن در قیامت.
3.  تفاوت دو آيه در جهت فعل: مثل آنچه در آیه «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمى» آمده است.
4.  اختلاف در حقيقت و مجاز: مثل آنچه در آیه «و تَرَى النّاسَ سُکارى وَ ما هُمْ بِسُکارى» می باشد.
5. اختلاف به دو اعتبار.
6. عدم آگاهى به قانون حكيمانه متشابهات و محكمات.
7. موانع، حجاب و آفات شناخت.
8. عدم آگاهى به قوانين علم منطق.

منابع

(1) - سوره شوری، آیه 7.
(2) - سوره نجم، آیات 3 و 4.
(3) - سوره حاقّه، آیات 44، 45، 46.
(4) - سوره زمر، آیه 28.
(5) - سوره فصّلت، آیه 42.
(6) - سوره نساء، آیه 82.
(7) - نهج البلاغه، ترجمه محمد رضا امامی و محمد رضا آشتیانی، خطبه 156، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ پنجم/1387.
(8) - صحیفه سجّادیّه، دعای 42.
(9) - الحياة، ترجمه احمد آرام، جلد 2، صفحه 131.
(10) - سوره طور، آیات 29و15، سوره قلم، آیه 51، سوره صافّات، آیه 36.
(11) - سوره طور، آیه 29.
(12) - سوره صافّات، آیه 36.
(13) - سوره نحل، آیه 101.
(14) - سوره نحل، آیه 24. «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ»: (و هنگامى که به آنها گفته شود: پروردگار شما چه نازل کرده است؟ مى گویند: اینها افسانه های پیشینیان است).
(15)- كتاب التوحيد، شيخ صدوق، باب الردّ علي الثنوية والزنادقه، صفحه 255.
(16)- الاحتجاج، طبرسي، ج‏1، صفحه 241 تا صفحه 258؛ همچنین مراجعه کنید به: بحار الانوار، علّامه مجلسی، جلد 90.
(17) - احتجاج، طبرسی، ترجمه جعفرى، جلد1، صفحه 581.
(18) - الاتقان، جلد 3، صفحه 83.، به نقل از شبهات و ردود حول القرآن الکریم، محمّد هادی معرفت، صفحه 245.
(19) - کتاب التوحيد، شیخ صدوق، صفحه 248.
(20) - بحار الانوار، مجلسي، محمد باقر، جلد 50، صفحه 311.
(21) - مباني نظري مستشرقان در مورد تناقضات قرآن، محمد علي رضايي اصفهاني و محمد الله حلیم اف، مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، بهار و تابستان 1388، شماره ششم.
(22) - همان.
(23) - مراجعه کنید به: شبهات و ردود حول القرآن الکریم، محمد هادی معرفت، منشورات ذوی القربی ـ قم المقدّسة، الطبعة الرابعة،  صفحات 245 تا 250.
(24) - جهت اطّلاعات بیشتر مراجعه کنید به: شبهات و ردود حول القرآن الکریم، همان، صفحه249 تا 252.
(25) - جهت اطّلاعات بیشتر مراجعه کنید به: بررسی شبهات تناقض در قرآن، حسین طوسی.